Türkiye'de Yenilenebilir Enerji Alanına Sağlanan Teşvikler

Türkiye’de Yenilenebilir Enerji Alanına Sağlanan Teşvikler

Türkiye enerjide dışa bağımlı durumdadır. İthalata dayalı enerji tüketimindeki dışa bağımlılıktan kurtulabilmek için yenilenebilir enerji alanlarında yatırımlar yapılmaktadır. İthalata dayalı ürünlerin (petrol ve doğalgaz gibi) fiyatlarındaki artışın yanında, döviz kurlarındaki artış da dış ticaret açığının büyümesine neden olmaktadır. Bu sebeple Türkiye’nin, yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelmesi ve bu sektörün gün geçtikçe büyümesi kaçınılmazdır.

Türkiye’de yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik üretimine ilişkin teşvikleri lisanssız elektrik üretimi, lisanslı üretim, YEKA (Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları) modeli ve bunlara ilave olarak genel yatırımlara yönelik destekler olarak sıralayabiliriz.

Lisanssız Elektrik Üretimi Yapan Tesislere Yönelik Teşvikler

Lisanssız elektrik üretimi, gerçek veya tüzel kişilerin lisans sahibi olmadan yenilenebilir enerji kaynakları ile küçük ölçekli tesisler vasıtasıyla enerji üretiminin artırılmasını amaçlayan, lisans alma ve şirket kurma yükümlülüğü bulunmaksızın gerçek ve tüzel kişilere 5 MW’a kadar elektrik üretme, kendi ihtiyaçlarını karşılayıp, fazlasını dağıtım şebekesine satma prensibine dayanan sistemdir.

İlgili mevzuat kapsamında kurulacak olan üretim ve tüketim tesisinin aynı noktada olması zaruridir. Bu şart kamu kurumlarında aranmamaktadır. Görevli tedarik şirketi, ihtiyaç fazlası üretilen elektriğin şebekeye verilmeye başlandığı tarihten itibaren, yenilenebilir enerji kaynaklarının desteklenmesi kapsamında on yıl boyunca belirlenen bedel üzerinden satın alır. İlgili mevzuat gereğince şebekeye verilen elektrik için aylık mahsuplaşma yapılacaktır. İhtiyaç fazlası enerjiye tekabül eden bedel üreticilere ödenecektir. Lisanssız elektrik üretimi yapacak olan tesislerin belirlenen belgeler ile birlikte şebeke işletmecisine başvuru yapmaları gerekmektedir.

Birden fazla tüketicinin bir araya gelerek tek bir üretim tesisi kurabilmelerine yasal olarak imkan tanınmıştır. Dolayısıyla aynı yerde bulunan tüketiciler ortak bir üretim tesisi kurabileceklerdir. İlgili mevzuat uyarınca lisanssız elektrik üretimi için kamulaştırma işlemi yapılamayacaktır.

5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun’un 7. maddesinde belirtildiği üzere sadece kendi ihtiyaçlarını karşılamak için izole elektrik üretim tesisi veya şebeke destekli elektrik üretim tesisi faaliyete geçirenlerden ister gerçek ister tüzel kişi olsun DSİ (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü) ya da EİGM (Enerji İşleri Genel Müdürlüğü) tarafından hazırlanan projeler için hizmet bedeli alınmayacaktır.

Söz konusu elektrik üretimini gerçekleştirecek olanlar için uygulanan bir başka teşvik ise gelir vergisi yönündendir. 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 9/9 maddesinde belirtildiği üzere sahibi oldukları veya kiraladıkları konutların çatı veya cephelerine 50 KW'a kadar kurulan ve yalnızca bir üretim tesisinde üretilen elektrik enerjisinin ihtiyaç fazlasının son kaynak tedarikçisine satılması durumunda gelir vergi muafiyeti uygulanacaktır.

Lisanslı Üretim Yapan Yenilenebilir Enerji Tesislerine Yönelik Teşvikler

Elektrik piyasasında yapılacak üretim faaliyetleri için, belirlenen istisnalar hariç olmak üzere, lisans alma zorunluluğu vardır. 6446 sayılı Elektrik Piyasa Kanunu’nun 4. maddesinde elektrik piyasasında üretim faaliyeti de lisans alınarak yürütülecek faaliyetler arasında sayılmaktadır. İlgili Kanun çerçevesinde lisansa yönelik yapılacak lisans başvurusunun değerlendirilmesi, gereken izinler, iptali, süre uzatımı, yenileme askıya alma, lisans bedelleri belirleme gibi tüm hukuki düzenleme ve denetimler EPDK tarafından yürütülmektedir.

Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliğinin 43. maddesine göre, yerli doğal kaynaklar ile yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı üretim tesisleri için, üretim tesisinin kısmen veya tamamen kabulünün yapıldığı ilk tarihten itibaren ilk sekiz yıl süresince yıllık lisans bedeli alınmayacaktır. Yenilenebilir enerji kaynak üretim alanı olarak belirlenen yerler ilgili kurum tarafından kamulaştırılır. Buradaki kamulaştırma elde edilen lisansa yönelik bir kamulaştırmadır.

Orman vasıflı olan veya Hazinenin özel mülkiyetinde ya da Devletin hüküm ve tasarrufu altında bulunan taşınmazlardan 5346 sayılı Kanun kapsamındaki yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik enerjisi üretimi yapılmak amacıyla tesis, ulaşım yolları ve şebekeye bağlantı noktasına kadarki enerji nakil hattı için kullanılacak olanlar hakkında Çevre ve Orman Bakanlığı veya Maliye Bakanlığı tarafından bedeli karşılığında izin verilir, kiralama yapılır, irtifak hakkı tesis edilir veya kullanma izni verilir.

Gene bu kaynaklardan üretilen elektriğin lisanslarda belirlenen bağlantı noktasına kadar olan ulaşım sürecine dek kullanılacak olan TEİAŞ ve dağıtım şirketleri nakil hatlarının kullanım bedellerinde, verilen lisans tarihinden itibaren işleyecek olan ilk 10 yıllık süreçte ödenecek olan izin, kira, irtifak hakkı ve kullanma izni bedellerinde yüzde seksen beş oranında bir indirim uygulanacaktır.

Yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelik önemli teşviklerden birisi ise YEK (Yenilenebilir Enerji Kaynakları) Destekleme mekanizmasıdır. Bu mekanizma sayesinde üretim lisanslı üreticiler, belirli ek bedellerle desteklenmektedirler. 5346 sayılı Kanunun 6. maddesinde düzenlendiği üzere 31.12.2020 tarihine kadar işletmeye giren lisans sahibi üreticiler için bu Kanuna ekli I sayılı Cetvel üzerinde belirlenen fiyatlar; 31.12.2020 tarihi sonrası üretime başlayacak tesisler için ise ekli I sayılı Cetveldeki rakamları aşmamak üzere Cumhurbaşkanı tarafından belirlenecek fiyatlar 10 yıl süre ile ödenecektir.

5346 sayılı Kanunun düzenlediği bir başka teşvik ise yerli ürüne yöneliktir. Söz konusu Kanunun 6/B maddesinde yerli ürün kullanımı bakımından bir fiyat desteği öngörülmüştür. 30.06.2021 tarihinden önce işletmeye giren üretim tesislerinde kullanılan mekanik ve/veya elektro-mekanik aksamın yurt içinde imal edilmiş olması halinde, bu tesislerde üretilerek iletim veya dağıtım sistemine verilen elektrik enerjisi için Kanuna ekli I sayılı Cetvelde belirtilen fiyatlara, tesisin işletmeye girdiği tarihten itibaren 5 yıl süreyle olmak üzere bu Kanuna ekli II sayılı Cetvelde belirtilen fiyatlar ilave edilir. 30.06.2021 tarihinden sonra faaliyete başlayan tesisler için ise Cumhurbaşkanı tarafından belirlenen fiyatlar üzerinden destekleme olacaktır.

Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları (YEKA)

Yenilenebilir enerji kaynak alanları teşvik modelinin düzenlendiği “Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları Yönetmeliğinin” 4. Maddesinde YEKA, “Kamu ve hazine taşınmazları ile özel mülkiyete konu taşınmazlarda geliştirilebilir yenilenebilir enerji kaynaklarından en az birinin yüksek yoğunlukta bulunduğu alan/alanları,” olarak tanımlanmaktadır. Bu kapsamda enerjinin yoğun olduğu büyük alanlar bu teşvikin konusudur. Söz konusu Yönetmeliğin 1. maddesinde “kamu ve hazine taşınmazları ile özel mülkiyete konu taşınmazlarda büyük ölçekli yenilenebilir enerji kaynak alanları (YEKA) oluşturularak yenilenebilir enerji kaynaklarının etkin ve verimli kullanılması, bu alanların yatırımcılara tahsisiyle yatırımların hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesi ve yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı elektrik enerjisi üretim tesislerinde kullanılan ileri teknoloji içeren aksamın yurt içinde üretilmesi ya da yurt içinden temin edilmesinin sağlanması, teknoloji transferinin teminine katkı sağlanması” ifadesi yer almaktadır. Dolayısıyla ilgili Yönetmeliğin amacını, devlet arazilerinin tahsisi yapılarak, büyük ölçekli yatırımların sağlanması ve bu yatırımlarla beraber yerli ekipman üretiminin geliştirilmesi şeklinde ifade edebiliriz.

YEKA modelinin uygulanmasında öncelikli olarak yüksek potansiyelli alanların belirlenmesi gerekir. Yapılan tespitler sonucunda açılacak ihaleyi kazanan katılımcı ile sırasıyla lisanslama, enerji tesisi kurma, yerli ekipman üretimi, sonrasında ise enerji üretim ve satış süreçleri gerçekleştirilecektir.

YEKA modelinde yoğun enerji potansiyelli alan tespiti iki farklı şekilde yapılmaktadır. Bunlardan birincisi Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü (YEGM) tarafından yapılacak faaliyetler neticesinde; ikincisi ise YEKA amaçlı bağlantı kapasite tahsisi yöntemi ve sonrasındaki yapılacak çalışmalar neticesinde belirlenmektedir. Genel Müdürlük (YEGM) tarafından yapılacak çalışmada ön değerlendirme için devlet arazisi ve özel araziler üzerinde enerji potansiyellerini tespit amacıyla bilimsel veriler kapsamında değerlendirme yapılmaktadır. Daha sonra TEİAŞ’tan bu arazilerde şebeke bağlantısı sorgulanmaktadır. Buradan gelecek olumlu görüş neticesinde aday alan, YEKA olarak söz konusu Genel Müdürlük internet sayfasında ilan edilmektedir. Daha sonrasında çalışmalar detaylandırılarak enerji tesis kurulumuna uygunluğu incelenmekte, enerji kapasitesi netleştirilmekte, imar durumu gözden geçirilmekte ve son olarak yatırıma uygunluk kararı verildikten sonra YEKA olarak Resmi Gazete ilan edilerek, imar planlarına işlenmektedir.

Kaynak alanı belirlenmesinde diğer yöntem olan YEKA amaçlı bağlantı kapasite tahsisi yönteminde ise Bakanlık tarafından öncelikli olarak YEKA amaçlı bağlantı kapasite tahsisi yarışması yapılır. Bu yarışmada ihaleye başvuran taraflar, şartname çerçevesinde bağlantı kapasitesinin tamamına yönelik olarak tekliflerini sunmaktadırlar. İlgili şartnamede talep edilen belgeler, uyulması gereken kriterler, sağlanması gereken şartlar tümüyle yer almaktadır. Burada alanlar ilan edilmeden ihaleye çıkılması ve sonraki aşamada YEKA belirleme yoluna gidilmesi, sürecin daha hızlı işlemesi amacını taşımaktadır. Çıkılan ihalede yapılacak teklifte de katılımcı kilovat saat başına elektrik enerjisi alımında tavan fiyatı geçmemek kaydıyla bir teklif yapacaktır. Yarışmayı kazanan ve YEKA Kullanım Hakkı sözleşmesini bu yöntemle imzalayan tüzel kişi, kendisine önerilen santral sahalarının incelenmesine yönelik çalışmalar yapmaktadır. Mücbir sebepler veya kamudan kaynaklanan ve ilgili Genel Müdürlüğün uygun göreceği sebeplerle belirlenemeyen veya kullanılamayan santral sahaları bağlantı bölgesi aynı kalmak kaydıyla değiştirilebilir. YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesi kapsamında tahsis edilen kapasitenin en az yüzde yetmişinin YEKA olarak değerlendirilmesi esastır. YEKA’nın yatırıma hazır hale getirilmesi, gerekli diğer iş ve işlemler için tüm masraflar ihaleyi kazanan tarafa aittir.

YEKA kullanım hakkı verilmesine ilişkin süreç ilgili Yönetmeliğin üçüncü bölümünde yer almaktadır. Öncelikle ilgili Genel Müdürlük internet sayfası ve Resmi Gazete’de, belirlenen YEKA’ya ilişkin teknik ve idari özellikler ile bağlantı kapasitesi, başvuru şartları, teminat mektubuna ilişkin esaslar, elektrik enerjisi alım tavan fiyatı ve alım süresi gibi bilgiler yayımlanır. Sonrasında ise şartnameye uygun olarak başvurular alınır. Yönetmelik ve şartname çerçevesinde belirlenen kriterleri sağlayan katılımcılar, yarışmaya katılmaya hak kazanarak tekliflerde bulunurlar. Yapılacak teklifler 5346 sayılı Kanuna ekli I ve II sayılı Cetvellere göre hesaplanan bedeller toplamını geçmeyecek şekilde her bir yarışma için ayrı ayrı tavan fiyat ve alım süresi, şartnamede belirlenen rakam üzerinden eksiltme usulüne göre yapılır. Yarışma sonucunda en düşük teklif sahibi YEKA kullanım Hakkı Sözleşmesinin imzalanmasına davet edilmektedir. Bu aşamada sözleşmeyi imzalayan tüzel kişi, EPDK ile önlisans ve lisans başvuru süreçlerini tamamlayacaktır. Tamamlanan süreçlerin akabinde satış aşamasına geçtikten sonra hak sahibi, sözleşmenin ifası sürecinde herhangi bir fiyat artışı yapamaz. Mücbir sebepler dışında sözleşme süresi uzatılamaz. Şartnamede belirlenen süre, kullanım hakkı sözleşmesinin imzalanmasıyla birlikte başlamaktadır. YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesinde yer alan fiyat, Yenilenebilir Enerji Kaynaklarını Destekleme Mekanizması (YEKDEM) kapsamında değerlendirilmektedir. YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesi sonunda üretim lisansı kapsamında piyasa faaliyetine devam edecektir. YEKA modeli uygulamasında fiyat teklifleri 5346 sayılı Kanuna ekli I ve II sayılı Cetvellerde yer alan rakamlar üzerinden değerlendirileceğinden, enerji üretim tesislerinde kullanılacak yerli ekipman üretimi için ayrıca yerli ürün desteği sağlanmayacaktır.

İlgili Yönetmeliğin 15. maddesinde YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesi akabinde hak sahibinin, ayrıca 5746 sayılı Araştırma, Geliştirme ve Tasarım Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun kapsamında AR-GE faaliyetlerini de gerçekleştireceği belirtilmiştir. AR-GE faaliyetlerinin uygulama ve denetimi 5746 sayılı Kanun kapsamında görevlendirilen kurum/kuruluşlarca yapılır. İlgili kurum/kuruluşlar AR-GE faaliyetlerinin uygulama ve denetim sonuçlarını yılda bir defa Bakanlığa (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı) sunar. Zira YEKA modelinin uygulanmasının iki nedeni vardır. Bunlardan bir tanesi yüksek potansiyelli enerji alanları üzerine büyük projeler kurup kısa sürede daha çok enerji üretim tesisini devreye almak; diğeri ise yerli ekipman üretimine geçerek bundan sonraki aşamada hem ihtiyaç duyulan malzemeleri üretmek hem de teknoloji ihracatı yapmaktır.

Genel Yatırımlara Yönelik Destekler

Türkiye’de genel yatırımlara yönelik sağlanan teşvikler ise aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• ✓ Yatırım teşvik belgesi kapsamında;
• ✓ İlgili yatırım ekipmanının yurtiçi veya yurtdışından satın alınmasında katma değer vergisi (KDV) istisnasının sağlanması,
• ✓ İlgili yatırım ekipmanının ithal edilmesinde gümrük vergisi muafiyetinin sağlanması,
• ✓ 5520 sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu’nun 32/A md. göre öngörülen yatırıma katkı tutarına ulaşıncaya kadar indirimli oranda kurumlar vergisi uygulaması,
• ✓ İlgili yatırımda belli şartlar dahilinde işverenlerce istihdam için ödenmesi gereken sigorta primi işveren hissesinin asgari ücrete tekabül eden kısmının Hazine tarafından karşılanması,
• ✓ İlgili yatırım için belli şartlar dahilinde kullanılan yatırım kredileri için ödenecek faizin veya kâr payının belirli bir kısmının Bakanlıkça karşılanması,
• ✓ VI. bölgede gerçekleştirilecek yatırımlar için, işveren tarafından sigorta primi işçi hissesinin asgari ücrete tekabül eden kısmının tamamlama vizesinin yapılmasına müteakip on yıl süreyle işveren adına Bakanlıkça karşılanması,
• ✓ VI. bölgede gerçekleştirilecek yatırımlar için belli şartlar dahilinde yatırımla sağlanan ilave istihdam için belirlenen gelir vergisi stopajının terkin edilmesi,
• ✓ İlgili yatırım mallarına ilişkin olarak, yatırımcılarla bu malların üreticileri ve tedarikçileri arasında düzenlenen kâğıtlarda, münhasıran yatırım döneminde belge kapsamındaki yatırıma yönelik gayri maddi hakların kiralanması ve satın alınmasına ilişkin düzenlenen kâğıtlarda, belge kapsamında sabit kıymet yatırımlarının imal ve inşasına yönelik düzenlenen sözleşmeler, taahhütnameler, teminatlar ve bu mahiyetteki kâğıtlar ile söz konusu yatırımlara yönelik danışmanlık ve teknik müşavirlik hizmetlerine ilişkin düzenlenen kâğıtlarda damga vergisi istisnası sağlanması.

Ayrıca 6446 Sayılı Kanunun geçici madde 4/1-b kapsamında, 31.12.2020 tarihine kadar ilk defa işletmeye girecek elektrik üretim tesislerinin yatırım döneminde, üretim tesisleriyle ilgili yapılan işlemler harçtan ve düzenlenen kağıtlar damga vergisinden istisna edilmiştir.

Kaynakça:
5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun
6446 sayılı Elektrik Piyasa Kanunu
5746 sayılı Araştırma, Geliştirme ve Tasarım Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun
5520 sayılı Kurumlar Vergisi Kanun
193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu
488 sayılı Damga Vergisi Kanunu
2012/3305 saylı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar
Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği
Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları Yönetmeliği
Yenilenebilir Enerji Hukuku ve Teşvikler, Ömer CAN, Nisan 2020